ve herbir şeyin hayatına lâzım rızk maddelerinin gayet mükemmel bir şekilde kendisine ulaşması ve kâinatta çeşitli cihet ve şekillerde görülen rahmetler, ikramlar ve in’amlar, ve gayet alîmane ve mütefenninane olacak ittikan-ı sanatlar; ve gayet ihtimamkârane süslü ve müzeyyen hey’etler (yani, gayet derece ehemmiyetle tezyin etmek fiili) bilbedahe belki bilmüşahede görünüyorlar. İşte bütün bu mezkûr hakikatlar, Cenab-ı Alîm-i Mutlak’ın ilmi, her şeyi ve her yeri ihata ettiğini

اَلَا يَعْلَمُ مَنْ

خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ

âyetinin sırrıyla şehadet ederler (C.C.).

اَللّٰهُ اَكْبَرُ

Evet, çünkü kâinatın cüz’ küll, cüz’î küllî her şeyini ve bütün keyfiyat ve ahvalini ihtiyar ve irade-i ezeliyesi ile yapıyor, icad ediyor, tedbir ve terbiye ediyor. Evet, kâinat ve eşya gayr-ı mahdud imkânat yolları içinde mütereddid iken; sonra birden bu göz önündeki nizam ile tanzim edilip vücuda gelmesi ve bu ölçü ve nizam ile ölçülerek hüveyda olması ve gayet muntazam olan muhtelif mahlukatın (meselâ ağaç gibi yaprakları, çiçekleri ve meyveleriyle) basit ve camid bir şeylerden (yani meselâ, kuru bir çekirdekten) halk ve icadları ise, Cenab-ı Mürîd-i Muhtar’ın irade-i umumiyesine şehadetler ederler. Ve

مَا شَاءَ اللّٰهُ كَانَ وَمَا لَمْ يَشَاْ لَمْ يَكُنْ

hakikatını istilzam ettirirler. (CC.)

اَللّٰهُ اَكْبَرُ

Eğer desen: Neden ve o kimdir?

C - Evet, o öyle bir Şems-i Ezelî’dir ki; şu kâinat bütün ehl-i şuhûdun ittifaklarıyla onun envar-ı esmaiyesinin zılali, gölgeleri ve esmasının tecellileri ve ef’alinin eserleridirler.

اَللّٰهُ اَكْبَرُ

Eğer desen: Niçin ve o zat kimdir?