0- Eğer desen: Beşerin güç ve takatı haricindedir diye kabul edilen Kur’anın belağatı, şu az ve sayılı noktalar sebebiyle nasıl tevellüd edebiliyor? Meydana gelebiliyor?.

evaben sana denilir ki: Yardımlaşma da ve içtima’da acip bir sır vardır. Çünki birbirine ini’kâs etme sırrıyla; mesela üç şeyin güzelliği biraraya gelip içtima’ eylese, beş güzellik gibi olur. Beş şeyinki bir araya gelse, on tane gibi olur. On şeyin güzelliği birleşse kırk gibi olur

{ Bu gibi, bir ilim ve tecrübenin ifadeleridir. İn’ikas ve temessül ilmi erbabı yanında meşhûddur. Bir muallim kardeşimiz –bununla ilgili olarak– aynı parçalarını kestirerek, bu sırrın maddî vaziyetini bulmuş ve ayrıca grafiklerle ortaya koymuştur. –Mütercim–}

zira her bir şeyde bir inikâs çeşidi ve bir temessül derecesi vardır.

Evet, nasıl ki iki âyinenin arası cem’edilse, yani karşı karşıya getirilse, bu iki ayine içinde bir çok ayineler görünecek... Yahutta, bu iki ayinenin arasını lamba ile, ışık ile aydınlatırsan; inikasın şualarıyla ziyaları artarak çoğalacaktır. Aynen bunlar gibi (Kur’anın i’cazına dair ince) nükte ve noktaların dahi içtima’etmeleriyle, öylesi inikasın sırrıyla, ayinelerin mezkûr misal ve vaziyetini göstereceklerdir.

İşte bu sırr ve hikmettendir ki; her kemal sahibi ve cemal mâliki olanlar, kendi emsallarıyla inzimam etmeye ve kendi benzerlerinin elini tutmağa fıtrî bir meyli kalbinden hissedip duyarlar, ta ki o emsal olan kemal ve cemallerle güzelliğine bir güzellik daha katılsın. Hatta bak ki; taş bile, taşlığıyla beraber kemerli kubbelerde, onları yerlerine yerleştirip koyan ustanın elinden çıkar çıkmaz, birbirlerinden koparak düşmekten alıkoymak üzere eğiliveriyor ve başını eğiyor ki, arkadaşının başıyla teması olsun. Dermek ki, teavun sırrını idrak edemeyen insanlar, taştan da camiddirler. Zira taşlar, taş iken arkadaşına yardım için eğilip tekavvus ediyorlar.

1- Eğer desen: Hidayet ve belağatın şe’ni güzel ifade ve beyan olduğu ve netlik ve vuzûh ve zihinleri çatallaştırmadan muhafaza etmek iken; şu müfessirlere ne oluyor ki, bu ayet gibi diğer benzeri ayetlerde dağınık ihtilaflara düşüyor ve bir çok muhtelif ihtimalleri izhar ediyor ve birbirinden uzak bir çok ma’na vecihlerini beyan ediyorlar. Acaba bütün bunların arasında hak olanı nasıl tanınacaktır?