iki tarafın ayineleridirde, şe’n ve işlerini sana gösteriyorlar.. Ve kıssa ve hikayelerinin neticelerini sana işittiriyorlar.

Amma temsil edilen, yani temsilde gösterilen tarafa bu dört şeylerin nasıl baktıklarını görmek istiyorsan, bilmiş olasın ki; temsil de gösterilen o gibi musibetli hallere düşenin kurtuluş ümidi ise:

vvela: Bir kurtarıcının sesini işitmekdir. Lakin gecenin ebkemiyyeti, yani çok ziyade lallık ve dilsizliği kendisininde pek ziyade bir sağırlığını istilzametmiş.

aniyen: Birinci ümid tahakuk etmeyince, ikinci bir ümid çaresi olarak bir yardımcıya kendi sesini işittirme işi belirir. Amma gecenin esammiyeti (taş gibi sağırlığı) kendisininde çok çok dilsizlik ve lallığını iktiza eylemiş.

alisen: Sonra üçüncü bir çare olarak; bir ateşi ya da uzakta görünen bir parıltı da olsa bir ışığı görmek suretiyle yolunu bulmak ümidi belirir. Lakin gecenin kör karanlığı onunda körlüğünü netice verdiği için, etrafta hiçbir şey görünmüyor.

abian: Ve sonra en son bir ümid ve çare olarak; geldiği yere dönme emeline yapışıyor. Fakat vâesefaki, o kapıda çoktan kapanmıştır. Çünki bunun hali; bir bataklığa saplanan birisinin, her harekelendikçe batmakta olan halini andırmaktadır.

Amma aynı temsil ile gösterilenin haline tatbik noktasından bakış cihetine gelince bil ki, münafıklar vaktaki küfrün ve nifakın karanlıkları içerisine düşmüş oldular. Bunların da küfür ve nifakın zulumatından kurtuluş imkanları, tertip sırasıyla yalnız dört yol iledir.

irinci Yol: Onlara başlarını kaldırıp hakkı dinlemek ve Kur’an ın irşadına kulak verip dinlemek düşer. Lakin vaktaki nefs ve hevanın gulgulesi (sürükleyen akıntısı) Kur’an sadasının gelipte kulaklarının içine girmeye mani’ ve engel olmuş.. ve nefis ve hevanın tehevvüsü dahi (geçici arzu ve meyilleri) bunların kulaklarından tutup, hak yolundan çekip çıkarmıştır. Bu vaziyette Kur’an-ı Hakîmdeö

صُمٌّ

diyerek menfi haberle onlara haykırıp bu kapının kapalı olduğunun işaretini vermiştir.. ve bu işaret içinde; onların kulakları adeta koparılmış olup, kulak yerinde