0- Eğer desen: Haydi o ceza adalete mutabıktır diyelim.. Fakat o gibi azabı netice verecek olan şerlerin vucûduna müsaade etmekten ğanî ve müstağnî bulunan Hikmet-i İlahiye nerede kalır?..
evaben sana denilir ki: –Başka bir defa yine işittiğin gibi– içine az bir şerrin karıştığı hayr-ı kesir, terk edilmez. Eğer terkedilirse, o zaman şerr-i kesir meydana gelmiş olur. Evet, vaktaki Hikmet-i İlahiyye, hakaik-i nisbiyenin zuhûrlarının sübûtunu iktiza eyledi. –ki bu nisbî hakikatlar, hakikî hakaiktan kat kat fazla olduğu halde– Bunların zuhurları ise, ancak şerrin vücûdu ve bulunmasıyla mümkündür. İşte şerrin, bu gibi hikmetler için vücuda getirilmesinden sonra, onu kendi hududu dahilinde durdurmak ve tuğyan ve tecavüzünü men’ etmek, ancak terhib ile kokutmak ile mümkündür. Hem hakikat olarak, terhibin vicdanlarda yapacağı tesir ise, ancak öylesi haricî bir azabın varığına inanmak, o terhibin tasdik ve tahkiki ile mümkündir. Zira vicdan, akıl ve vehim gibi hasseler, tek ve mücerred bir terhible müteessir olunamıyor, ta ki ebedî bir hakikat-ı hariciyeye çeşitli emareler ile hadsî bir kanaat getirmedikçe.. öyle ise, dünyada ateş ile, korkuttuktan sonra, ahirette de Cehennemin vücudunu kat’î ihsas ettirerek terhib eylemek aynı hikmettir.
1- Eğer desen: Haydi diyelim hikmete de uygun geldi, acaba bunda merhamet ciheti nedir, nasıldır?
en de derim ki: ahirette kafirler hakkında tesavvur edilebilecek şey; ya mutlak bir adem, bir yok olmadır. Yahutta azab içindeki bir vücutta olup kalma ve var bulunmadır.
Eğer sen kendi vicdanının derinliklerinde iyice mülahaza edip düşünebilsen; Cehennemde de olsa, vucûd ve var olma, adem ve yokluğa nisbeten merhamet ve hayırdır. Zira, adem ve yok olmak, sırf şerrdir. Hatta sen eğer adem’in tahlilinde iyi bir tefekkür edebilsen, görürsün ki; adem, bütün şerlerin, musibetlerin ve maâsilerin merciidir, madenidir. Amma vucûd ve var olma ise, hayr-ı mahzdır, sırf hayırdır; Cehennemde dahi olsa!..
Hem insan ruhu, fıtratının şanındandır ki; (eğer bilse ki, kendisine çektirilen o azap, cinayet ve isyanını izale eyleyen, temizleyen bir cezadır) cinayet hacaletinin ağır yükünü hafifleştirdiği için, verilen azaba razı olarak desin: “Bu azap haktır ve ona müstehakım.” Belki o ruh, bu noktadan bazen adaleti sever, manen lezzet alabilir.
evaben sana denilir ki: –Başka bir defa yine işittiğin gibi– içine az bir şerrin karıştığı hayr-ı kesir, terk edilmez. Eğer terkedilirse, o zaman şerr-i kesir meydana gelmiş olur. Evet, vaktaki Hikmet-i İlahiyye, hakaik-i nisbiyenin zuhûrlarının sübûtunu iktiza eyledi. –ki bu nisbî hakikatlar, hakikî hakaiktan kat kat fazla olduğu halde– Bunların zuhurları ise, ancak şerrin vücûdu ve bulunmasıyla mümkündür. İşte şerrin, bu gibi hikmetler için vücuda getirilmesinden sonra, onu kendi hududu dahilinde durdurmak ve tuğyan ve tecavüzünü men’ etmek, ancak terhib ile kokutmak ile mümkündür. Hem hakikat olarak, terhibin vicdanlarda yapacağı tesir ise, ancak öylesi haricî bir azabın varığına inanmak, o terhibin tasdik ve tahkiki ile mümkündir. Zira vicdan, akıl ve vehim gibi hasseler, tek ve mücerred bir terhible müteessir olunamıyor, ta ki ebedî bir hakikat-ı hariciyeye çeşitli emareler ile hadsî bir kanaat getirmedikçe.. öyle ise, dünyada ateş ile, korkuttuktan sonra, ahirette de Cehennemin vücudunu kat’î ihsas ettirerek terhib eylemek aynı hikmettir.
1- Eğer desen: Haydi diyelim hikmete de uygun geldi, acaba bunda merhamet ciheti nedir, nasıldır?
en de derim ki: ahirette kafirler hakkında tesavvur edilebilecek şey; ya mutlak bir adem, bir yok olmadır. Yahutta azab içindeki bir vücutta olup kalma ve var bulunmadır.
Eğer sen kendi vicdanının derinliklerinde iyice mülahaza edip düşünebilsen; Cehennemde de olsa, vucûd ve var olma, adem ve yokluğa nisbeten merhamet ve hayırdır. Zira, adem ve yok olmak, sırf şerrdir. Hatta sen eğer adem’in tahlilinde iyi bir tefekkür edebilsen, görürsün ki; adem, bütün şerlerin, musibetlerin ve maâsilerin merciidir, madenidir. Amma vucûd ve var olma ise, hayr-ı mahzdır, sırf hayırdır; Cehennemde dahi olsa!..
Hem insan ruhu, fıtratının şanındandır ki; (eğer bilse ki, kendisine çektirilen o azap, cinayet ve isyanını izale eyleyen, temizleyen bir cezadır) cinayet hacaletinin ağır yükünü hafifleştirdiği için, verilen azaba razı olarak desin: “Bu azap haktır ve ona müstehakım.” Belki o ruh, bu noktadan bazen adaleti sever, manen lezzet alabilir.
Yükleniyor...