Amma senin iftiharına vesile olan nev’-i insanın masnuatı ise, Cenab-ı Hakk’ın ya eser-i ilhamı, yaratması veya ikramıdır ki; seninle muhtelif envaların çeşitlerini cem’ettirip, garib bir hüsün izhar etmek ve acib bir kitabet icad etmek ve muhtelif masnularının numunelerini bir arada toplu halde teşhir etmek; Ve insanın hevesatının hendesesiyle nimetlerin basit ve sadeliklerinin temzici neticesinde hasıl olan meratib-i niamını tattırmak içindir.

***

اِعْلَمْ

Bil ey Mehdi ve kıyametin yakınlığı ve istikbal melhameleri (yani harb ve fitneleri) gibi mes’elelerin rivayetlerindeki ihtilaflardan vesveseye düşen arkadaş! Yahu, zaruriyat-ı itikadiyeden olmayan herbir mes’elede, hattâ mesail-i fer’iyede bile zarurî bir iman mı istiyorsun? Halbuki o mesail-i fer’iyeden bir kısmını yalnız reddetmemek ve teslim ile kabul etmek kifayet eder. Yoksa kasdî bir iz’an-ı yakînî istemezler ki, tâ sen onun için bürhan-ı kat’înin talebine muhtaç olasın.

Ey arkadaş bilmiş ol ki: Kur’an’ın nasılki müteşabihatı te’vile muhtaçtır; öyle de ehadîsin müşkilat ve müteşabihatı dahi tabir ve tefsire muhtaçtırlar. Şayet senin nazar-ı zâhirînde vakıa muhalif gibi görünen bir rivayet sana rastgelse de;

Evvelâ: O rivayetin İsrailiyattan olması muhtemel olduğu gibi..

Sâniyen: Ravilerin bazı izahlı sözleri olması..

Sâlisen: Onu nakledenlerin istinbatlı manaları olması..

Râbian: Evliya-yı muhaddisînin ta’bire muhtaç olan keşfiyatlarından olması..

Hâmisen: Beyn-en nas mütearef olan bazı mesmuat ki, Peygamber (A.S.M.), onları semavî bir tebliğ olarak değil; belki tenbih için bir musahabe-i örfiye tarzında zikrettiği bazı kinaîli hakikatlar olması ihtimaliyle beraber, hemen nazarını onun zâhirine hasretme. Belki irşadî bir maksada sevkeden kinaî bir temsile hamledip te’vil et!. Veyahut uykudaki adam, uyanık adamın âlem-i yakazasında gördüğünü tabire yeltendiği gibi, o gibi rivayatı hiç olmazsa bir tabir ile tefsir et!.